Bazı beta Lyrae türü örten çift sistemlerin fotometrik incelnmesi

İyi bilindiği gibi, beta Lyrae türü örten çift sistemler çift yıldız evriminde önemli bir aşamaya karşılık gelmektedir. Literatürde, parametreleri iyi olarak belirlenmiş az sayıda beta Lyrae türü sistemler mevcuttur. Bu nedenle, bu tür sistemlerin çalışılması, sistemlerin elde edilecek parametrelerinin literatüre katkı sağlaması yanında bu tür sistemlerin evrim durumlarını araştıran geniş ölçekli çalışmaların da bir parçası olabilir. Bu amaçla, bu tez çalışmasında, güncel olarak gözlenmiş beta Lyrae türü örten çift sistemler olan SX Aur ve HL Dra?nın eş zamanlı ışık eğrisi çözümü yapılmıştır ve sistemlerin mutlak parametreleri elde edilmiştir. SX Aur sisteminin, her iki bileşenin kendi kritik Roche lobunu doldurduğu, değmeye yakın bir çift sistem olduğu ve bu nedenle beta Lyrae ve W UMa türü arasında bir durumda olduğu anlaşılmıştır. Öte yandan, HL Dra sisteminde her iki bileşen kendi Roche yüzeylerini doldurmadığı görülmüş ve sıradan bir beta Lyrae türü çift sistem olduğu anlaşılmıştır. Beta Lyrae türü örten çift sistemler olarak iyi bilinen ve mutlak parametreleri SX Aur ve HL Dra?nınkilere yakın olan birkaç sistem literatürden bulunmuş ve HR diyagramındaki konumları tartışılmıştır. SX Aur sisteminin O-C temelli dönem analizi yapılmış ve sistemin döneminin 0.0055(6)s/yıl hızı ile arttığı görülmüştür. Bu dönem değişimine sebep olabilecek en muhtemel fiziksel mekanizma, ikinci bileşenden birinci bileşene doğru korunumlu olmayan kütle aktarımı mekanizmasının olabileceği düşünülmüştür. SX Aur sisteminden kaybedilen kütle miktarının 10^(-10)M_güneş/yıl olduğunu kabul ederek aktarılan kütle 3.12 × 10^(-7)M_güneş/yıl olarak bulunmuştur. Anahtar sözcükler: çift yıldızlar, örten çiftler - ? Lyrae türü çift yıldızlar, mutlak parametreler – teknik, ışıkölçüm – yıldızlar, SX Aur ve HL Dra. viii

As well known, beta Lyrae type eclipsing binary systems correspond to very important stage of evolution of binary systems. In the literature, small number of well-studied beta Lyrae type binary systems exists. Therefore, photometric studies of such systems become very important not only for providing contribution to the literature but also for being a part of the future large-scale studies. For this purpose, in this thesis, we give the simultaneous light curve solutions of recently observed beta Lyrae type eclipsing binaries: SX Aur and HL Dra and determine accurate absolute elements of the systems. It turns out that SX Aur is a near contact binary whose components fill their critical Roche lobe and thus it is in a stage between beta Lyrae and W UMa. On the other hand, HL Dra, whose components are not fully filling their Roche surfaces, is a usual beta Lyrae type binary system. Some wellknown beta Lyrae type eclipsing binary systems whose absolute parameters are close to that of SX Aur and HL Dra are found from the literature and discussed the location of them in the HR diagram. O-C based period analysis of SX Aur is also has been made and it is seen that the period of the system increases at a rate of 0.0055(6) s/year. Most plausible physical mechanism of the cause of this period variation is attended to the non-conservative mass transfer from the secondary to the primary component. Assuming the mass lose rate from the system of SX Aur to be 10^(-10)M_sun/year, the rate of transferred mass is found to be 3.12 × 10^(-7)M_sun/year. Key Words: binary stars, eclipsing binaries, ? Lyrae type binary stars – absolute parameters – technic, photometry – stars, SX Aur and HL Dra.