Vergi uyumu ve vergi açığı ilişkisi: Türkiye ve diğer OECD ülkelerine yönelik bir analiz

Abstract

Mükelleflerin ekonomik, mali, sosyo-psikolojik, yönetsel, siyasal vb. pek çok sebepten dolayı vergi uyumlarının düşük olması sonucunda ortaya çıkan sorunlardan biri vergi açığıdır. Vergi açığı hem vergi idarelerinin vergi toplamadaki etkinliğinin hem de mükelleflerin vergi uyumsuzluğunun ortaya konulmasında bir gösterge olarak kullanılabilmektedir. Bütün ülkelerde devletin kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilmesi için vergi tahsilatının en yüksek düzeyde gerçekleşmesi hedeflenmektedir. Ancak gerek uygulanan politikalara bağlı ortaya çıkan vergi politika açığı gerekse mükelleflerin vergiye ilişkin yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle ortaya çıkan vergi uyum açığı, vergi kapasitesinin altında gelir tahsil edilmesine yol açmaktadır. Politika açığında hükümetler esasen kendi izledikleri politikalar sonucunda gelirin bir kısmından vazgeçmektedirler. Önceden tahmin edilemeyen uyum açığında ise idare açısından vazgeçilen gelirden ziyade kaybedilen gelir söz konusudur. Bu nedenle vergi uyumsuzluğundan kaynaklanan gelir kaybının mümkün olduğunca azaltılması bir diğer ifadeyle uyum açığıyla mücadele edilmesi gerekmektedir. Vergi açığının azaltılabilmesi için öncelikle açık miktarının tespit edilmesi sonra da mükelleflerin vergileme karşısında tutum ve davranışlarına yön veren potansiyel faktörlerin saptanması gerekmektedir. Bu araştırmada Türkiye'de ve seçilmiş diğer OECD ülkelerinde 2005 ve 2018 yılları arasındaki vergi açığı tahmin edilmiş ve açık üzerinde etkili olan değişkenler panel regresyon analizi ile belirlenmiştir. Bu doğrultuda ilk olarak vergi açığı makro yaklaşımlardan hareketle kayıt dışı ekonomi, gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH) ve toplam vergi oranı değişkenleri kullanılarak hesaplanmıştır. İncelenen dönemde Türkiye ve seçilmiş diğer OECD ülkelerinde vergi açığının ortalaması 2005 yılı için yaklaşık 53 milyar dolar, 2018 yılı için de 62 milyar dolar olarak tahmin edilmiştir. Vergi açığı üzerinde etkili olan değişkenlerin belirlenmesi için ise Hausman testi sonuçlarına dayanarak sabit etkiler modeli ile panel regresyon analizi gerçekleştirilmiştir. Vergi açığı üzerinde "enflasyon oranı", "gelir dağılımında adalet", "hükümetin etkinliği", "idari kalite" ve "yolsuzluk algısının" etkilerinin istatistiki açıdan anlamlı olduğu buna karşın "ekonomik özgürlüklerin" etkisinin ise istatistiki açıdan anlamlı olmadığı sonucuna varılmıştır.

The tax gap is concerned to be one of the problems that caused by the low compliance rates of the taxpayers due to economic, financial, socio-psychological, administrative, political and many other factors. The tax gap estimates can be useful to examine both the efficiency of tax administrations in tax collection and the tax incompatibility of taxpayers. All countries aim to achieve the highest level of tax collection in order to meet the expectations in government services. However, both the tax policy gap arising from the policies implemented and the tax compliance gap arising due to the taxpayers' failure to fulfill their tax obligations lead to income collection below the tax capacity. In the policy gap, governments essentially give up a part of the income as a result of the policies they follow. In the unpredictable compliance gap, on the other hand, there is lost income rather than abandoned income from the point of view of administration. For this reason, it is necessary to reduce the income loss caused by tax non-compliance as much as possible, in other words, to fight back at the compliance gap. In order to reduce the tax gap, at first, it is necessary to determine the amount of the gap and then to determine the potential factors that shape the attitudes and behaviors of taxpayers towards taxation. In this study, the tax gap between 2005 and 2018 in Turkey and other OECD countries were estimated and the variables affecting the gap were determined by panel regression analysis. In this concept, firstly, the tax gap was calculated using informal economy, gross domestic product (GDP) and total tax rate variables based on macro approaches. In the analyzed period, the average tax gap in Turkey and other OECD countries were estimated to be approximately 53 billion dollars for 2005 and 62 billion dollars for 2018. In order to determine the variables affecting the tax gap, panel regression analysis was carried out with the fixed effects model based on the Hausman test results. It was concluded that the effects of "inflation rate", "justice in income distribution", "government efficiency", "administrative quality" and "perception of corruption" on the tax gap were statistically significant, whereas the effect of "economic freedoms" was not statistically significant.