Gazâlî'nin işârî tefsir anlayışı

Abstract

Gazâlî; Selçuklu devletinin önemli devlet adamlarından Nizâm'ül- Mülk tarafından fark edilmiş ve Nizamiye medreselerinde görevlendirilmiştir. Yaşadığı dönemin en önemli sorunlarından biri şüphesiz bâtınî düşünce sistemiydi. Gazâlî, bir taraftan bu düşünce sistemine karşı fikri mücadele verirken bir taraftan da Nizâmiye medreselerinde dersler vermiştir. Tezimizin konusunu olan Gazâlî'nin tefsir alanında müstakil eseri bulunmamaktadır. Ancak eserlerinde Kur'ân ayetlerine yoğun bir şekilde atıfta bulunmuş ve konularını bu ayetler çerçevesinde değerlendirmiştir. Tezimiz, Gazâlî'nin eserleri tetkik edilerek işârî yönlü yorumlarını ihtiva etmektedir. Gazâlî'nin işârî yaklaşımlarının merkezinde Allah sevgisi, Allah'a yakınlık yolları, Allah'ın rahmetinden uzak olanların durumları, takva, nefis terbiyesi, kalp, nefis gibi ana temaların ağırlıklı olduğu tespit edilmektedir. Nitekim En'âm süresi 75 ve 76. ayetlerini bu bağlamda ele almış, ayette geçen yıldızlar, ay ve güneş gibi cisimleri seyru suluk yolcusunun karşılaşacağı makamlar olarak değerlendirmiştir. Gazâlî'nin, Tâhâ süresinin 12. ayetine getirmiş olduğu yorum onun işârî tefsir anlayışını yansıtması bakımdan önemlidir. Söz konusu ayette Allah'ın Musâ (a.s)'a hitaben "ayakkabılarını çıkar" demesinin iki yönü olduğuna, emrin zahiri yönünün ayakkabıların çıkarılması iken bâtın yönünün ise kalpten dünya ve ahiret hayatına ilişkin kaygıları gidermektir. Gazâlî, Kur'ân ayetlerin sadece zâhiri yönüyle ilgilenip bâtın yönünü ihmal edenlerin işin özünü bırakıpta sadece kabuk kısmı ile ilgilendiklerini vurgulamıştır. Gazâlî, tefsir ederken ayetlerin lafzî yorumlarına aykırı düşmemeye dikkat etmiş ve bâtın tefsiri yapacakların bu hususa dikkat etmlerinin önemli olduğunu belirtmiştir. Tez; giriş bölümü dışında üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Gazâlî'nin hayatı, yaşadığı dönem ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde kavramlar, tasavvuf, tasavvufta bilginin kaynağı ve işârî tefsir üzerinde durulmuştur. Tezin son bölümünde ise tezin ana konusunu oluşturan Gazâlî'nin işârî tefsir anlayışı, Gazâlî'nin eserlerinin taranması sonucu elde edilen işârî yaklaşımları ele alınmıştır.

Al-Ghazali was recognised by Nizam al-Mulk, one of the most important statesmen of the Seljuk state, and was employed in Nizamiye madrasas. One of the most important problems of the period he lived in was undoubtedly the batini thought system. Al-Ghazali, on the one hand, struggled intellectually against this system of thought, and on the other hand, he gave lectures in Nizamiye madrasas. Al-Ghazali, who is the subject of our thesis, has no independent work in the field of tafsir. However, he extensively referred to the Qur'anic verses in his works and evaluated his subjects within the framework of these verses. Our thesis studies ishari interpretations of al-Ghazali in his works. At the centre of al-Ghazali's ishari approaches, the main themes such as the love of God, the ways of closeness to God, the conditions of those who are far from God's mercy, piety, self-training, the heart, and the soul are predominant. He discussed the verses 75 and 76 of al-An'am in this context and interpreted the stars, the moon and the sun mentioned in the verse as the stations that the spiritual traveller will encounter. Al-Ghazali's interpretation of the verse 12 of Taha is important in terms of reflecting his understanding of literal exegesis. He drew attention to the fact that there are two aspects of Allah's command to Musa to "take off his shoes" in the verse. The zahir aspect of the command is to take off the shoes, while the batin aspect is to remove the worries about the world and the hereafter from the heart. Al-Ghazali emphasised that those who are only interested in the zahir aspect of the verses of the Qur'an and neglect the batin aspect are only interested in the shell, ignoring the essence of the work. Al-Ghazali paid attention to not contradict the literal interpretations of the verses while exegeting and stated that it is important for those who will do batin exegesis to be careful about this issue. The thesis consists of three main chapters besides the introduction. In the first chapter, information about al-Ghazali's life, the period he lived in and his works are given. In the second part of the thesis, the concepts of tasawwuf, the source of knowledge in tasawwuf and ishari tafsir are emphasised. In the last part of the thesis, the main subject of the thesis, al-Ghazali's understanding of ishari tafsir and al-Ghazali's ishari approach to the Qur'anic verses are discussed.