İbn Arabî'nin düşünce sisteminde irade hürriyeti ve insanın sorumluluğu

Abstract

İnsanın irade hürriyeti ve hür iradenin tezahürü olan fiillerinden kaynaklanan sorumluluğu, İslam düşünce tarihi boyunca kazâ-kader ve kulların fiilleri başlıkları altında tartışılmıştır. Bu tartışmaların yoğun yaşandığı İslam'ın ilk dönemlerinde Müslümanlar, kazâ ve kadere dair düşüncelerine göre muhtelif fırkalara ayrılmışlardır. Bunlardan Cebrîler, insan iradesini tamamen âtıl bırakırken Mu'tezile, insanın kendi fiillerinin faili ve yaratıcısı olduğunu iddia etmiştir. Ehlisünnet kelâmının ana omurgasını oluşturan Eş'arîler ve Mâturîdîler ise bu iki yol arasında kendilerine orta bir yol tercih ederek "kesb" teorisini geliştirmişlerdir. İslam'ın ilk dönemlerinde zühd hareketi olarak ortaya çıkan sûfîler zaman içerisinde kelâm ekollerinden ayrışarak müstakil bir fırka hâline gelmişlerdir. İlk dönem sûfîleri insanın irade hürriyeti ve sorumluluğuna dair meselelerde kendi düşüncelerini ortaya koymaktan ziyade Eş'arî kelâmcıların düşüncelerini benimsemişlerdir. Ancak İbn Arabî ile birlikte tevhid inancından ahiret anlayışına kadar dine dair tüm mesâilde sûfîler kendi düşüncelerini ortaya koymaya başlamışlardır. Bu konulardan biri de insan iradesinin hürriyeti ve sorumluğu meselesidir. İbn Arabî sorunu "İlim ma'lûma tâbidir." ve "Ma'lûm (a'yân-ı sâbite) yaratılmamıştır." diyerek aşmaya çalışır. O, insanın fiillerinin tamamının henüz bu âlemde zuhura gelmeden önce ezelî ilahî ilimde bir çeşit varlığı bulunan mâhiyetine, kendi kavramsallaştırmasıyla a'yân-ı sâbitesine bağlı olduğunu iddia eder. Ancak varlıkta Tanrı'nın varlığından başka varlığa yer vermeyen, tüm eşyâyı Tanrı'nın isim ve sıfatlarının bir tecellisi olarak kabul eden ve aynı zamanda insanı kendi mâhiyetinin tahakkümü altında gören bu düşünce sisteminde insanın özgürlüğünü temellendirmek pek kolay değildir. İbn Arabî'nin irade hürriyetine dair düşüncelerinden hareketle insanı, "hür görünümlü mecbur varlık" olarak tanımlamak mümkündür. Yani insan, zâhiren fiillerinin faili ve tercih edeni gibi görünüyorsa da gerçekte kendi mâhiyetinin değişmez kurallarının boyunduruğu altındadır. Bu düşünceyi sûfîler "İnsan zâhirde muhtâr, bâtında mecburdur." diyerek ifade ederler. Anahtar Kelimeler: İbn Arabî, Hürriyyet, İrade, Varlık, Kader, A'yân-ı sâbite.

Freedom of will and responsibility of human arising from his actions have been discussed under the titles of the acts of fate and human actions throughout the history of Islamic thought. In the early periods of Islam, where these debates were intense, Muslims were divided into various school according to their view of fate. While the Jabriyya left the human will completely passive, Muʻtazila claimed that human was the agent and the creator of his own actions. Ashʻarī, who constitute the main spine of ahl sunnah, adopted a middle path between these two paths and developed the "theory of kasb". Sufis emerged as a zuhd movement in the early periods of Islam, and in time they separated from the schools of theology and became a freestanding group. The Sufis who lived in the first period adopted the thoughts of Ashʻarī theologians rather than revealing their own thoughts on the issues of human freedom and responsibility. However, together with Ibn Arabî, Sufis started to put forward their thoughts in all matters of religion, from monotheism to the understanding of the afterlife. One of these issues is the freedom and responsibility of human will. Ibn Arabi tries to overcome the problem by saying, "information (ilm) is connected to objects (maʻlūm)" and "ma'lûm (al-aʻyān al-sābita) is not created." He claims that all of man's actions are due to his natüre (māhiyah), which has some kind of presence in the eternal divine knowledge, before he comes to appear in this world. He use the concept of "al-aʻyān al-sābita" for this nature. He also tries to open up a free space for human by stating that these natures (māhiyah) are not determined by God, in other words they are not his works. However, it is not easy to base human freedom on this system of thought which considers all things as a manifestation of God's names (asmā) and attributes (sifāt) and at the same time sees man under the domination of his own nature. Based on Ibn Arabī's thoughts on freedom of will, it is possible to define human as a "free-looking but non-free entity". In other words, even though it seems that the person is the active and preferred one of the actual acts, he is in fact under the yoke of the invariant rules of his own nature. Sufis express this idea by saying, "human is obliged in the visible (zāhir) and mukhtār in the inner (bātin). Keywords: Ibn Arabī, Freedom, Will, Fate, Existence, al-Aʻyān al-sābita.