Türk romanında üstkurmaca (1980-2000)

Abstract

Üstkurmaca, 1980 sonrası Türk romanının en çok başvurulan tekniklerinden biridir. Üstkurmacanın kavramsallaşması yeni olsa da uygulamaları oldukça eskidir. Don Kişot (1605-1615), Tristram Shandy (1760), Müşahedat (1891) gibi erken örnekler, bugünkü üstkurmaca anlayışından farklı duyarlılıklarla yazılmış olsalar da, birer kaynak eser konumundadır. Modernist romanlarda üstkurmaca, yabancılaştırma efekti yaratmak için kullanılır. Bu yolla okur, metnin estetik kimliği üzerinde düşünmeye sevk edilir. Postmodern romanlarda ise üstkurmaca yoluyla dış dünyanın gerçekliğinin tartışmaya açıldığı görülür. Ayrıca tüm üstkurmacalarda türün arkeolojisini yapmaya yönelik eleştirel bir dil ve içerik mevcuttur. Bu çalışmada öncelikle gerçeklik, gerçekçilik ve üstkurmaca kavramlarının genel çerçevesi çizilmiştir. Ardından Ahmet Mithat Efendi, Fatma Aliye, Ahmet Hamdi Tanpınar, Falih Rıfkı Atay, Haldun Taner ve Oğuz Atay'dan seçilen metinler incelenerek üstkurmacanın 1980 öncesindeki durumu hakkında genel bir kanaat oluşturulmaya çalışılmıştır. Meselenin 1980 sonrasına bakan yönü ise üç ayrı bölümde ele alınmıştır. Öncelikle Peride Celal, Adalet Ağaoğlu, Selim İleri, Erhan Bener, Aslı Erdoğan, Burhan Günel ve Nedim Gürsel gibi üstkurmacayı "roman içinde roman yazma" formu bağlamında kullanan romancılar üzerinde durulmuştur. Bu kısım için seçilen metinler gerçekçi, modernist ve postmodern özellikleri aynı anda barındırmaları yönüyle bir geçiş dönemi eseri kimliği taşır. Daha sonra Ferit Edgü, Bilge Karasu, Hasan Ali Toptaş, Ahmet Altan, Güney Dal, Orhan Pamuk, Selim İleri ve Pınar Kür'den seçilen postmodern metinler oyun, metalepsis, metinlerarasılık ve parodi kavramlarının üstkurmaca ile ilişkisi bağlamında incelenmiştir. Son olarak üstkurmacanın özgün bir alt kategorisi olan tarihsel üstkurmaca Orhan Pamuk, Emre Kongar, Adalet Ağaoğlu, Nedim Gürsel ve İhsan Oktay Anar'dan seçilen metinler üzerinden tartışma konusu yapılmıştır. Böylelikle tezde, 1980-2000 aralığına odaklanmak kaydıyla üstkurmacanın Türk edebiyatındaki genel seyri resmedilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Üstkurmaca, Kurmaca, Gerçekçilik, Türk Romanı, Postmodernizm, Metinlerarasılık, Parodi, Metalepsis.

Metafiction is one of the mostly used techniques in the post-1980 Turkish novel. The practices of metafiction are quite old, though its conceptualization is relatively new. Although the early examples such as Don Quixote (1605-1615), Tristram Shandy (1760), and Müşahedat (1891) were written with sensitivities different from the understanding of metafiction today, they are regarded as source works. Metafiction is used to create an alienation effect in the modernist novels. In this way the reader is encouraged to think about the aesthetic identity of the text. In postmodern novels, it is seen that the reality of the outside world is opened up for discussion through metafiction. In addition, all metafictions have a critical language and content in order to build the archeology of the genre. In this study, first of all, the general framework of the concepts of reality, realism and metafiction has been drawn. Then, the texts chosen from Ahmet Mithat Efendi, Fatma Aliye, Ahmet Hamdi Tanpınar, Falih Rıfkı Atay, Haldun Taner and Oğuz Atay were examined and it was tried to form a general idea about metafiction before 1980. Afterwards, the post-1980 period is discussed in three separate sections. Firstly, novelists such as Peride Celal, Adalet Ağaoğlu, Selim İleri, Erhan Bener, Aslı Erdoğan, Burhan Günel and Nedim Gürsel, who used metafiction "to write a novel within the novel", have been addressed. Having the realistic, modernistic, and postmodernistic features at the same time, the texts chosen for this part have an identity of being a work of the transition period. Then, postmodern texts selected from Ferit Edgü, Bilge Karasu, Hasan Ali Toptaş, Ahmet Altan, Güney Dal, Orhan Pamuk, Selim İleri and Pınar Kür were examined in the context of the relationship of the concepts of play, metalepsis, intertextuality and parody with metafiction. Finally, the historical metafiction, a unique sub-category of metafiction, has been discussed through the texts selected from Orhan Pamuk, Emre Kongar, Adalet Ağaoğlu, Nedim Gürsel, and İhsan Oktay Anar. Therefore, the general course of metafiction in Turkish literature between 1980-2000 has been tried to be depicted. Keywords: Metafiction, Fiction, Realism, Turkish Novel, Postmodernism, Intertextuality, Parody, Metalepsis.