Tanzimat Edebiyatının Epistemolojisine Eleştirel Bir Bakış: Düalite ve Öğretmen-Yazar/Öğrenci Okur İlişkisi

Abstract

Tanzimat döneminin düşünsel yapısı ve edebi estetiği üzerine Ziya Gökalp’ten Ahmet Hamdi Tanpınar’a; Hilmi Ziya Ülken›den Mehmet Kaplan’a kadar pek çok aydın çeşitli yorumlar getirmişlerdir. Bu yorumlar, barındırdıkları çeşitli tezlerle birlikte, çoğunlukla “düalite” ekseninde yürür. Tanzimat dönemi -ve sonraki dönem- aydınlarının kaleme aldığı edebi ve edebiyat-dışı eserler göz önünde bulundurulduğunda bu “postula”nın somut bir temeli olduğunu söyleyebilmek mümkündür. Bununla birlikte Jale Parla, Babalar ve Oğullar (Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri) adlı eserinde, Tanzimat döneminin düşünsel evreni üzerine farklı yorumlar getirmiş ve böyle bir evren için “düalite” kavramının yersiz olduğunu; bu dönemin aydınlarının ve romancılarının eserlerinde Doğulu değerlere evcilleştirilmiş Batılı değerlerin -en azından Beşir Fuad’a kadar- sorunsuzca eklemlendiğini ileri sürer. Ayrıca bu dönem romancıları ve roman kahramanları ile okur kitlesi arasında “baba-oğul” ilişkisine benzer bir ilişkinin somutlaştığını; Tanzimat Fermanı ile yetkileri kısıtlanan padişahın toplum karşısındaki “baba”lığını bu dönemde romancıların -ve genel Tanzimat aydınlarının- üstlendiğini belirtir. Şüphesiz Parla’nın söz konusu tezleri, kısmen somut bir zemine otursa da, çalışmamız sırasında da görüleceği gibi, bu dönem romancılarının -ve genel olarak Tanzimat aydınlarının- eserleri göz önünde bulundurulduğunda, oldukça “yanlışlanabilir” bir konumda belirir.

Many intellectuals from Ziya Gökalp to Ahmet Hamdi Tanpınar and Hilmi Ziya Ülken to Mehmet Kaplan brought various interpretations on the intellectual structure and literary aesthetics of the Tanzimat period. These comments, along with the various theses they hold, often walk on the axis of “duality”. It is possible to say that this “postulat” is a concrete foundation when the literary and non-literary works received by the intellectuals of the Tanzimat period - and later periods - are taken into consideration. Jale Parla, in Babalar ve Oğullar (Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri), however, brought different interpretations of the intellectual universe of the Tanzimat period and concluded that the concept of “duality” is unfounded for such a universe; argued that in the works of the intellectuals and novelists of this period, the domesticated Western values of Oriental values - at least to Beşir Fuad - were articulated without problems. In addition, this period embodies a similar relationship between the heroes of novels and novels and the readership of the “father-son” relationship, and indicates that the sultan, who was restricted by Tanzimat Fermanı and the authority of the sultan, assumed the “father” of the society in this period and the romans and generally Tanzimat intellectuals. Undoubtedly, even if Parla’s theses are partially tangible, this period can be seen as a “falsifiable” position when the works of the novelists - and generally Tanzimat intellectuals - are taken into consideration. In this review, we will focus on the disproportionate aspects of the theses, and some determinations will be made on the author-reader relationship of the period.