Heyûlânî İnanç: İsmâîl Hakkî Bursevî’ye Göre Ârifin Dini (***)

Abstract

Monistik bir dünya görüşüne sahip Vahdet-i Vücûd doktrini bu görüş çerçevesinde gelişmiş bir din felsefesi üretmiştir. Bir tür perennialism ifade eden bu din felsefesine göre bütün dinler ve şerîatlar tek bir hakîkatin farklı sûretlerde tecellîsinden ibarettir. Kendisine ibâdet edilen her şeyin de hakîkati mutlak hakîkat olan Hakk’ın zâtıdır. Dolayısıyla sülûk yoluyla Hakk’a ulaşan bir ârifin inancı bütün inanç biçimlerini kuşatan bir itikattır. Osmanlı tasavvuf düşüncesinin ve Vahdet-i Vücûd anlayışının XVII. ve XVIII. yüzyılda yaşayan önemli isimlerinden biri olan İsmâîl Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725) bu din felsefesinin temel bazı noktalarını açıklamak maksadıyla Lübbü’l-Lübb ve Sırru’s-Sırr isimli bir risâle kaleme almıştır. Eserde bahsi geçen din felsefesinin dayandığı ontolojik ve epistemolojik zemin gösterilmeye çalışılarak ârifin din tasavvuru açıklanmıştır. Bu makalede Bursevî’nin bu risâlesi çerçevesinde ele alınan inanç biçimi olan heyûlânî inanç ele alınacaktır.

The doctrine of Wahdat al-Wujud, which represents a monistic world view, has developed a philosophy of religion that is in line with this monistic world view. According to this philosophy of religion, which expresses a certain kind of perennialism, all religions and shari'as are manifestations of the single truth in different forms. The essence of God, which is the absolute truth, is the truth of everything that is being worshiped. Therefore, the belief of an arif who reaches God through sayr u suluk (initiation/spiritual journey) is a belief that encompasses all forms of belief. An important representative of the Ottoman Sufi thought and the doctrine of Wahdat al-Wujud in the 17th and 18th centuries, Isma'il ?aqqi al-Burusawi (d. 1137/1725) penned a treatise entitled Lubb al-Lubb wa Sirr al-Sirr with a view to explaining the basics of this philosophy of religion. By examining the ontological and epistemological grounds on which al-Burusawi’s philosophy of religion is based, this article aims to explain his understanding of religion and to scrutinize the concept of “heyulani (hylic) faith” which is the type of faith discussed in alBurusawi’s treatise.