Mûsâ İznikî'nin Enfesü'l-Cevâhir isimli tefsirindeki yöntemi

Abstract

Osmanlı Devleti, edebiyatta, tarihte, bilimde, sanatta olduğu gibi dinî ilimler sahasında da geride büyük bir kültür mirası bırakmıştır. Bu kültürel miras çok ciddi çalışma ve araştırma gerektirecek ölçüde zengin bir birikime sahiptir. Osmanlı'nın zengin kültür mirası içerisinde te'lif, tercüme, hâşiye, şerh ve ta'lîkât çalışmaları ile tefsir faaliyetleri önemli boyutta yerini almaktadır. Osmanlı'nın ilk dönemlerinde tefsir çalışmalarının temellerini oluşturan te'lif ve tercüme pek çok eserin kaleme alınması söz konusudur. Tez çalışmasında, Enfesü'l-cevâhir adlı eserin tefsir yöntemi açısından incelenmesi gerçekleştirilmiştir. Bu eser Osmanlı Devleti'nin ilk dönemlerinde Eski Anadolu Türkçesi ile kaleme alınmıştır. Kütüphanelerde eserin pek çok nüshası ve varyantları bulunmaktadır. Eserin müellifi ve muhtevası hakkında çeşitli varsayımda bulunulmuş, birbirinden farklı düşünceler ortaya konulmuştur. Eser Ebü'l-Leys es-Semerkandî'nin (ö. 373/983) tefsir eserinin tercümesi olarak Ahmed-i Dâî (ö. 820/1421), Mûsâ İznikî (ö.850/1446) ve İbn Arabşâh'a (ö. 854/1450) atfedilmiş; bunun yanında Mûsâ İznikî'ye ait Hâzin el-Bağdâdî'nin (ö. 741/1341) Lübâbü't-te'vîl fî ma?âni't-tenzîl eserinin tercümesi olduğu da öne sürülmüştür. Araştırmada Yazma Eser Kütüphanelerinde bulunan nüshalara ulaşılarak ilk önce Enfesü'l-cevâhir'in müellifi hakkında araştırma ve tetkikler yapılmıştır. Bunun sonucunda eserin müellifinin Mûsâ İznikî olduğunu ortaya koyan çalışmalar tespit edilmiştir. Sonrasında muhtevası ve metodu üzerinde incelemeler yapılarak eserin te'lif mi yoksa farklı bir eserin tercümesi mi olduğu konusu belirlenmeye çalışılmıştır. Bu değerlendirmeler sonrasında da Enfesü'l-cevâhir'in Ebü'l-Leys es-Semerkandî'nin tefsirini temel kaynak alarak oluşturulmuş te'lif bir eser olduğu müşahede edilmiştir. Bu açıdan eser oluşturulurken istifade edilen kaynakların, eserin tefsir ilminde meydana getirdiği tesirlerin, eserde yer alan Kur'ân ilimleri bilgilerinin ve eserin rivâyet ve dirâyet açısından tefsir metodunun incelenmesi yapılmıştır. Çalışmada, Yazma Eser Kütüphanelerinden, yazmalar.gov. waqfeya.gov. internet adreslerinden ve Şâmile programından kaynak tespiti yapılmıştır. İSAM ve Yöktez internet tarayıcılarından tez ve makale temini sağlanarak gereken dökümanlar elde edilmiştir.

The Ottoman Empire left behind a significant cultural legacy with its work in the fields of science, history, literature, art and religious sciences. This cultural heritage has a rich accumulation that requires serious study and research. Within the rich cultural accumulation, ta'lif, translation, annotation and commentary studies and tafsir activities are also important. In the early period of the Ottoman Empire, the writing of ta'lif and translation Works, which formed the basis of tafsir studies, was mentioned. In our thesis study, the work called Anfas al-Jawa?hir which was written in Old Anatolian Turkish in the first period of the Ottoman Empire, was examined in terms of the tasfir method. Various assumptions have been made about the author and content of the work, which has many copies and variants in our libraries, and different ideas have been put forward. The work, called the Translation of the Tafsi?r of Abu? al-Layth Samarqandi?, was attributed to Ahmad-i Dai (d. 820/1421), Musa al-Izniki (d.850/1446), and Ibn Arabshah (d. 854/1450); In addition, it has been suggested that it is a translation of Kha?zin al-Baghda?di? Luba?b al-ta?wi?l fi? ma?a?ni? al-tanzi?l by M. Izniki. In our research, the copies found in the manuscript libraries were determined. First of all, research and examinations were made about the author of Anfas al-Jawa?hir and it was determined by studies that the author of the work was Musa al-Iznikî. Then, the content and method of the work were examined and it was tried to determine whether it was ta'lif or a translation of a different work. As a result, it was observed that Anfas al-Jawa?hir was a work of ta'lif based on the Tafsir of Abu? al-Layth al-Samarqandi?, In this respect, the sources used while creating the work, the effects of the work on the science of tafsir, the Qur'anic sciences in the work and the tafsir method of the work in terms of narration and wisdom were examined. In the study source identificaiton has been conducted from manuscript libraries, yazmalar.com., waqfeya.gov. internet adresses and Şamile program. Theses and articles were obtained from İSAM and YÖKTEZ internet browsers and necessary documents were obtained.